poniedziałek, 6 lipca 2015

Post bardzo katakański

Dziś postanowiłam poruszyć temat katakany, która niejednokrotnie przyprawia moich uczniów o większy ból głowy niż kanji. Nie wierzycie? To zapraszam na moje zajęcia, gdzie w momencie wystąpienia katakany w tekście (lub co gorsze na teście) za każdym razem słyszę "o mój Boże, katakana...". Kanji jest sporo, a w porównaniu do znaków kany, o wiele, wiele więcej, ale patrząc na kanji, nawet jak nie pamiętamy odczytu, to pamiętając znaczenie, jesteśmy w stanie zrozumieć tekst. Przy katakanie, zwłaszcza jakichś dłuższych nazwach lub nazwiskach, człowiek nagle się zacina i zaczyna literować starając się odgadnąć co autor miał na myśli. Tekstów, postów, komentarzy na temat kanji jest w necie mnóstwo, a ja dla odmiany chciałabym przybliżyć nieco tę francowatą, kanciastą katakanę, na którą tak wielu psioczy :).


Informacje odnośnie systemu pisma japońskiego.

W języku japońskim wyróżniamy trzy systemy pisma – dwa morariusze, które również często bywają określane mianem sylabariuszy: hiragana i katakana oraz znaki pochodzenia chińskiego, zwane kanji.
Sylabariusze można porównać do naszego alfabetu ponieważ znak jest zapisem dźwięku i w przeciwieństwie do kanji nie niesie ze sobą znaczenia semantycznego. Jednak, w przeciwieństwie do alfabetu łacińskiego, jeden znak morariusza oznacza jedną morę. Wszystkie sylaby w języku japońskim są sylabami otwartymi, tzn. zakończonymi samogłoską. Jedyny wyjątek w zbiorze znaków hiragany i katakany, który determinuje użycie określenia „morariusze” to mora ‘n’ (hiragana - ; katakana), która określana jest nosową, dźwięczną,  półsamogłoską (Huszcza, 2003).
Obydwa sylabariusze zawierają po 46 znaków. Za ich pomocą oraz przy użyciu symboli udźwięczniania i ubezdźwięczniania, zwanych znakami diakrytycznymi, można zapisać wszystkie dźwięki języka japońskiego. Sposób ich odczytu jest jednakowy, różnią się zaś pochodzeniem oraz zakresem użycia.
Podstawowy podział systemów pisma japońskiego:

Hiragana (平仮名・ひらがな) powstała z man’yōgany czyli znaków kanji używanych jedynie ze względu na swoje brzmienie z pominięciem znaczenia. Ponieważ do jej powstania i początkowego użycia przyczyniły się kobiety na dworze w epoce Heian (794 – 1185 n.e.) to początkowo stosowano nazwę onnade („kobieca ręka”). Hiragana używana jest do zapisu:
– Partykuł.
– Odmiennych końcówek gramatycznych czasowników i przymiotników, oraz czasowników pomocniczych. Hiragana stosowana w tym użyciu jest nazywana okuriganą.
–  Słów japońskich, dla których nie utworzono znaków kanji.
– Słów, których zwyczajowo nie zapisujemy znakami kanji, ponieważ wyszły już z użycia tj. nie wchodzą w skład zbioru shin jōyō kanji.
Furigany, czyli małej hiragany zapisanej tuż nad kanji, która ma za zadanie pomóc w odczycie znaku. Taki zapis stosuje się m. in. w książkach dla dzieci oraz w książkach, artykułach dla dorosłych, gdzie występują znaki spoza zbioru shin jōyō kanji

Katakana (片仮名・カタカナ) tak samo jak hiragana powstała z elementów kanji. Przy tworzeniu tego sylabariusza główną rolę odegrali mnisi buddyjscy, stąd pierwsza nazwa tego zbioru to otokode („męska ręka”). Katakana stosowana jest do zapisu:
– Słów pochodzenia obcego, nazw i imion zagranicznych.
– Onomatopei (nie zawsze).
– Nazw zwierząt, ale można je również zapisać hiraganą lub kanji.
– Odczytów znaków kanji (np. nazw obcojęzycznych zapisanych znakami – imiona chińskie).
–  Do podkreślenia słów w tekście (emfaza).

Podstawowe tabele kany:
Hiragana

Katakana
 a       i      u      e      o
あ い う え お
a       i      u      e      o
ア イ ウ エ オ
ka     ki    ku    ke     ko
か き く け こ
ka     ki    ku    ke     ko
カ キ ク ケ コ
sa     shi   su    se      so
さ し す せ そ
sa     shi   su    se      so
サ シ ス セ ソ
ta     chi   tsu    te     to
た ち つ て と
ta     chi   tsu    te     to
タ チ ツ テ ト
na     ni    nu    ne    no
な に ぬ ね の
na     ni    nu    ne    no
ナ ニ ヌ ネ ノ
ha    hi     fu     he    ho
は ひ ふ へ ほ
ha    hi     fu     he    ho
ハ ヒ フ ヘ ホ
ma   mi    mu   me   mo
ま み む め も
ma   mi    mu   me   mo
マ ミ ム メ モ
ya            yu             yo
や   ゆ   よ
ya            yu             yo
ヤ   ユ   ヨ
ra     ri      ru    re      ro
ら り る れ ろ
ra     ri      ru    re      ro
ラ リ ル レ ロ
wa                           wo
わ       を
wa                           wo
ワ       ヲ
n
n

Tabele ze znakami diakrytycznymi:
Hiragana

Katakana
ga     gi    gu    ge     go
が ぎ ぐ げ ご
ga     gi    gu    ge     go
ガ ギ グ ゲ ゴ
za     ji     zu    ze      zo
ざ じ ず ぜ ぞ
za     ji     zu    ze      zo
ザ ジ ズ ゼ ゾ
da     ji     zu    de     do
だ ぢ づ で ど
da     ji     zu    de     do
ダ ヂ ヅ デ ド
ba    bi     bu     be   bo
ば び ぶ べ ぼ
ba    bi     bu     be   bo
バ ビ ブ ベ ボ
pa    pi     pu     pe   po
ぱ ぴ ぷ ぺ ぽ
pa    pi     pu     pe   po
パ ピ プ ペ ポ

Tabele z łączeniami poszczególnych znaków:
kya          kyu           kyo
きゃ    きゅ   きょ
キャ    キュ   キョ
gya          gyu           gyo
ぎゃ     ぎゅ   ぎょ
ギャ  ギュ   ギョ
sha          shu           sho
しゃ    しゅ   しょ
シャ    シュ   ショ
ja             ju              jo
じゃ     じゅ   じょ
ジャ   ジュ  ジョ
cha         chu           cho
ちゃ    ちゅ  ちょ
チャ    チュ  チョ

nya         nyu           nyo
にゃ    にゅ  にょ
ニャ    ニュ  ニョ

hya         hyu           hyo
ひゃ    ひゅ  ひょ
ヒャ    ヒュ  ヒョ
bya          byu           byo
びゃ     びゅ  びょ
ビャ  ビュ  ビョ

pya          pyu           pyo
ぴゃ     ぴゅ  ぴょ
ピャ  ピュ  ピョ
mya        myu          myo
みゃ    みゅ  みょ
ミャ    ミュ  ミョ

rya          ryu           ryo
りゃ    りゅ  りょ
リャ    リュ  リョ


Kanji (漢字)
Zbiór kanji, zwany „shin jōyō kanji”, czyli 2136 znaków, które powinien znać każdy dorosły Japończyk. Nauka całego zbioru zajmuje kilka lat, ale nie można jej zacząć zanim nie opanuje się hiragany i katakany.

            W szczątkowej formie występuje również rōmaji, czyli zapis słów japońskich z użyciem liter alfabetu łacińskiego. Z romanizacją używaną do czegoś więcej niż podpisywania nazw miejsc i linii w komunikacji miejskiej, można się czasem spotkać w reklamach, tekstach piosenek, programach telewizyjnych, czy w nazwach czasopism.

Wpływ języka angielskiego na rozwój katakany.

Wraz z pojawieniem się kontaktów handlowych i kulturowych pomiędzy Japonią i krajami europejskimi nastąpiły pewne zmiany w języku japońskim w postaci pojawienia się nowych słów określających nowe zagadnienia. Ponieważ w dotychczasowym systemie pisma brakowało znaków, których odczyt pokrywałby się z nowymi, zapożyczonymi głoskami, to nastąpiło jego rozbudowanie. Oczywiście sam proces wzbogacenia pisma nie objął kanji, które dodatkowo posiadają element znaczeniowy, ale katakanę, która w głównej mierze służy do zapisu obcych słów o etymologii poza azjatyckiej (co nie oznacza, że Japończycy nigdy nie stworzyli własnych kanji, bo takie też są).
            Sam proces modernizacji katakany nieprzerwanie trwa aż do dnia dzisiejszego ponieważ język jest żywym tworem, a nowe pojęcia, nawet jeśli nie są zwykłymi zapożyczeniami, a tworami japońskimi o angielskiej etymologii, mogą posiadać głoski nowe, dotąd nie używane w języku japońskim. Stąd też ciągłe uzupełnianie istniejącej już tabeli katakany.
            Poniżej znajduje się tabela uzupełniona o nowe 42 znaki. Porównując ją do tabeli podstawowej można zauważyć, że nie są to znaki całkowicie innowacyjne a jedynie złożenia już istniejących z dodanymi znakami diakrytycznymi oraz bądź ze znaków z i bez znaków diakrytycznych z odpowiednio dobranymi samogłoskami „a, i, u, e, o” (ア・イ・ウ・エ・オ) lub semi samogłoskami „ya, yu, yo” (ヤ・ユ・ヨ).

Tabela przedstawiająca umieszczenie dodatkowych znaków wraz z ich romanizacją na tle standardowego podziału. (Stanslaw, 2004, s.86-87)

Część 1.

ø
k-
g-
s-
sh-
z-
j-
t-
ch-
d-
n-
h-
-a



-i
スィ
si
ズィ
zi
ティti
ディ
di
-u


トゥ
tu
ドゥ
du
フゥ
hu
-e
シェ
she
ジェ
je
チェ
che
-o



-ya
キャ
ギャ

シャ

ジャ

チャ

ニャ
ヒャ
-yu
キュ
ギュ

シュ

ジュ
チュ
tyu
チュ
ヂュ
dyu
ニュ
ヒュ
-yo
キョ
ギョ

ショ

ジョ

チョ

ニョ
ヒョ
-wa
クァ
kwa
グァ
gwa
スァ
swa








-wi
ウィ
wi
クィ
kwi
グィ
gwi
スィ
swi








-we
ウェ
we
クェ
kwe
グェ
gwe
スェ
swe








-wo
ウォ
wo
クォ
kwo
グォ
gwo










Część 2.

f-
v-
p-
b-
m-
r-
ts-
y-
w-
n


-a
ファ
fa
ヴァ
va
ツァ
tsa


-i
フィ
fi
ヴィ
vi
ツィ
tsi

ウィ
wi



-u
v




-e
フェ
fe
ヴェ
ve

ツェ
tse
イェ
ye
ウェ
we



-o
フォ
fo
ヴォ
vo
ツォ
tso



-ya


ピャ
ビャ
ミャ
リャ






-yu
フュ
fyu
ヴュ
vyu
ピュ
ビュ
ミュ
リュ






-yo


ピョ
ビョ
ミョ
リョ







Powyższą, nową katakanę można głównie spotkać w wyrazach zapożyczonych z języka angielskiego od połowy XX wieku, imionach i nazwiskach zachodnich oraz w waseieigo ("pseudo anglicyzmach").
Okresy pojawiania się kolejnych znaków wyglądały następująco.

Tabela przedstawiająca lata powstawania dodatkowych znaków katakany w XX w. (Stanslaw, 2004, s.88)

1950~
1960~
1970~
1980~
Wczesne lata 90te
Późne lata 90te
2000~
ジェ
je
シェ
she
ズィ
zi
ツァ
tsa
イェ
ye
グィ
gwi
スィ
si
チェ
che
ヴァ
va
トゥ
tu
ツィ
tsi
クァ
kwa
グェ
gwe
フゥ
hu
ティ
ti
ヴィ
vi
ドゥ
du
ツェ
tse
クィ
kwi
グォ
gwo

ディ
di
v
チュ
tyu
ツォ
tso
クェ
kwe
スァ
swa

ファ
fa
ヴェ
ve
ヂュ
dyu
ヴュ
vyu
クォ
kwo
スィ
swi

フィ
fi
ヴォ
vo
フュ
fyu

グァ
gwa
スェ
swe

フェ
fe
ウォ
wo





フォ
fo






ウィ
wi






ウェ
we







Według Stanslawa istnieje osiem powodów rozwoju katakany do formy takiej jaką mamy obecnie (Stanslaw, 2004, s.89 - 93):

1. Kontakt języka japońskiego z innym językami europejskimi.
Nie trzeba być japonistą czy znać język japoński by zauważyć, że pod względem fonetycznym różni się zasadniczo od języków europejskich. Kiedy nastąpiło otworzenie się Japonii w czasach epoki Meiji (1868 – 1912r.) nastąpił wzrost zainteresowania nauką języków obcych przez zwykłych obywateli. Już wtedy język angielski był jednym z najchętniej wybieranych języków obcych, a jego prawdziwa hegemonia nastąpiła po II wojnie światowej i śmiało można stwierdzić, że trwa do dziś.
            Pierwszą osobą, która chciała wprowadzić „nową katakanę” do codziennego użytku był Fukuzawa Yukichi, założyciel najstarszego uniwersytetu w Japonii tj. Uniwersytetu Keiō. Ponieważ jego pomysł wprowadzenia nowych znaków dostosowanych do angielskiej fonetyki przypadł na lata 1860, to jego przedsięwzięcie nie spotkało się ze zbytnim entuzjazmem i na prawdziwe zmiany trzeba było czekać niemal sto lat.
             Przeglądając jedne z pierwszych podręczników do nauki angielskiego dla Japończyków można zauważyć, że w języku japońskim brakowało głosek pozwalających choćby w przybliżeniu oddać wymowę angielskich słów, która jest o wiele bardziej złożona i skomplikowana niż wymowa japońska. Za przykład może posłużyć słowo „film/klisza”, które początkowo było zapisywane pięcioma morami フ・イ・ル・ム (fuirumu), by następnie po pojawieniu się głoski フィ (fi) w latach pięćdziesiątych, przejść do używanego obecnie zapisu フィルム (firumu), redukując tym samym zarówno różnice w wymowie, jak i ilość mor. Należy jednak wspomnieć, że słowo フィルム (firumu) obecnie nie jest czystym zapożyczeniem, ponieważ jego znaczenie odnosi się jedynie do kliszy, w tym kliszy do aparatu, a nie filmu jako ruchomego obrazu.

2Niewiele restrykcji.
W Japonii nie istnieje żadna instytucja, która dbałaby o czystość językową, tak jak ma to miejsce np. we Francji, gdzie do takich celów została powołana Akademia Francuska (Académie française). Jedynie rząd  wydaje wszelkie oświadczenia dotyczące języka japońskiego, ale nie istnieje żadne prawo zakazujące wprowadzania do języka japońskiego coraz to nowych zapożyczeń z języków obcych bądź pseudo zapożyczeń w postaci waseieigo.

3Czynniki socjolingwistyczne i indywidualna kreatywność.
Ten powód związany jest z dość swobodnym podejściem do języka jaki mają przedstawiciele: zawodów artystycznych – pisarze, twórcy komiksów, copywriterzy; bądź osoby należące do młodzieżowych popkultur, które poza ubiorem wyróżniają się również pewnego rodzaju slangiem, który ma swoje odbicie również w piśmie.

4Wpływ tabeli sylabariusza
oraz 
5.  Fonologiczne uniwersalia.
Patrząc na konstrukcję tabeli hiragany i katakany, odnosi się wrażenie, że autor niczym Mendelejew, specjalnie zostawił puste kolumny mając na uwadze, że język jako twór żywy z czasem wyewoluuje dodając nowe głoski niezbędne do zapisu nowo – powstałych słów. Przykładem może być wspomniany wcześniej „film” (フィルム), gdzie ze standardowej 'główki'  (fu) wyewoluowała głoska フィ (fi), co pociągnęło za sobą pozostałe ファ (fa), フェ (fe) i フォ (fo) (Arakawa, 1977).

6.  Wpływ systemu romanizacji.
W Japonii używanych jest kilka systemów romanizacji języka japońskiego. Najpopularniejszym jest nihon shiki („system japoński”), natomiast w pozostałych krajach najczęściej stosuje się hebon shiki („systen Hepburna”). W przypadku wprowadzania nowego zapożyczenia następuje kwestia nie tylko zapisania go odpowiednio w każdym z systemów romanizacji, ale również w jaki sposób przyjąć jego zapis w katakanie. Czy decydować o zapisie bazując na wyglądzie oryginału, czy na jego brzmieniu.

7. Wpływ zapożyczeń ze względu na zapis oryginału – zapis „na oko”.
Podobnie jak w przypadku polskiego systemu edukacji, tak i w japońskim, język angielski jest jednym z głównych języków obcych, nauczany co najmniej od poziomu gimnazjum aż do końca liceum. Jednak Japończycy ucząc się, jak i nauczając języka angielskiego, głównie skupiają się na graficznym wyglądzie słów, czyli największą część praktycznej nauki języka zajmuje umiejętność pisania i czytania. Taki sposób nauki powoduje, że uczniowie bardziej zapamiętują zapis danego słowa, czyli zapis „na oko”, niż brzmienie. Ma to oczywisty wpływ na sposób zapisu zapożyczeń przy pomocy katakany. Przykładem mogą być następujące wyrazy:
- „News”, który po japońsku zapisuje się jako ニュース (nyuusu). W oryginalnej wymowie ostatnia spółgłoska jest wymawiana dźwięcznie, czyli jako „z”, podczas gdy zapis japoński posiada jej bezdźwięczny odpowiednik w postaci sylaby „su”.
- „Motto”, posiadający zapis モットー (mottoo), w którym wyraźnie zaznaczono podwojenie „t”, mimo że w angielskiej wymowie takiego wyraźnego podwojenia nie ma.

8. Wpływ zapożyczeń ze względu na brzmienie oryginału – zapis „na ucho”.
Zapis dla pierwszych zapożyczeń z języka angielskiego był dostosowany do brzmienia danego słowa. Przykładami mogą być słowa, które pojawiły się w języku japońskim już za czasów epoki Meiji, a są to, np:
- ストライキ (sutoraiki)  - „strajk” odnoszący się do strajku zakładów pracy. To słowo bywa mylone z ストライク (sutoraiku), który z kolei odnosi się do wyrazu „strike” używanego w grze w baseball.
- メリカン (merikan) – „Amerykanin” (American).
- スカート (sukaato) – „spódnica” (skirt)
- ミシン (mishin) – „maszyna do szycia” (sewing machine)
            Zdarza się, że dane słowo jest zapisywane jako oficjalne zapożyczenie zarówno ze względu na jego brzmienie jak i pisownię. Przykładem jest James Curtis Hepburn, twórca jednej z romanizacji, którego nazwisko standardowo zapisuje się jako ヘボン (hebon). Gdy pojawił się kolejny słynny Hepburn w osobie Katherine Hepburn i Audrey Hepburn to do wspomnianego nazwiska został dopasowany zapis ヘップバーン (hepubaan), ale twórca transkrypcji nadal pozostał hebon’em.

Pismo japońskie jest bardzo rozległym tematem i nawet o samej katakanie można pisać grube książki. Dlatego też, informacje zawarte w tym poście, pomimo jego długości, to zaledwie malutki fragment tego, co można znaleźć w innych publikacjach

Bibliografia:
·        Arakawa S. 1977. Kadokawa Gairaigo Jiten, dia-ni-han (Kadokawa loanworddictionary). Wydanie drugie. Tokyo: Kadokawa-shoten.
·         Huszcza R., Ikushima M., Majewski J. 2003. Gramatyka japońska. Podręcznik z ćwiczeniami. Tom I. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
·         Stanslaw J. 2004. Asian Englishes Today. Japanese English – language and culture contact. Hong Kong University Press






8 komentarzy:

  1. Podziwiam osoby, które opanowują języki azjatyckie! Lubię językoznawstwo, więc notatki są dla mnie naprawdę ciekawe, ale na prakatykowanie chyba się nie zdecyduję:-)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Ach... ukryta reklama w podpisie :). Naprawdę, jeśli jakiś portal/szkoła/uczelnia/firma chce się reklamować na moim blogu to może to zrobić w cywilizowany sposób a nie partyzancki.

      A co do praktycznej nauki języków orientalnych, to owszem, nie jest to bułka z masłem i trzeba sobie zdawać sprawę, że pochłaniaja naprawdę sporo czasu.

      Usuń
  2. Mam do ciebie pytanie, a w zasadzie to kilka :). Bardzo interesuję się Japonią niestety nie mam zbyt dużej wiedzy jeśli chodzi o język. Czy słowo "nakama" posiada liczbę mnogą? Jeśli tak, to czy jest ona używana w praktyce? Jaki jest poprawny zapis tych słów? Z góry dziękuję za odzieżowe odpowiedzi :)

    OdpowiedzUsuń
  3. Udzielenie*. Autokorekta w telefonie :c

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Spoko, mi telefon nie takie kwiatki podsyła ;). 仲間 (nakama) to "kolega, znajomy", ale może też być przetłumaczone w liczbie mnogiej jako "koledzy, grupa znajomych", bo w japońskim nie ma wyraźnej liczby mnogiej i większość wnioskuje się z kontekstu, a tylko niektóre wyrazy można dać w wyraźnej liczbie mnogiej. Można też powiedzieć 仲間達 (nakama tachi) co już oznacza "koledzy" i jest tu o razu zaznaczona liczba mnoga. Tak, jest to używane w praktyce ;).

      Usuń
  4. A jakim słowem określić osoby bardzo ważne dla mówiącego?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. 大切な人 (taisetsu na hito) - ktoś (dla mnie) ważny

      Usuń
  5. Mam pytanie dot. wymowy w tych nowych sylabach głosek, których nie ma w oryginalnym japońskim. Czy sylaby fi, fa, fe, fo, fyu są wymawiane z efem takim jak w polskim czy angielskim, czy z japońskim dźwiękiem [ɸ], czy może przez [h]? Bo np. kawa to kohi z tego co wiem, a nie kofi. Podobnie z va, ve, vyu - czy wymawiają [v], czy zastępują [b]? Ciekawi mnie też, dlaczego dźwięk v powstał poprzez dodanie znaku diakrytycznego do samogłoski u, której raczej nie przypomina? I czy nie występuje taka sylaba jak "vu", jest tylko "v" i "vyu"?
    Pozdrawiam.

    PS. W tabeli z dodanymi znakami część 1 zamiast znaku su jest se.

    OdpowiedzUsuń