Chyba niemal w każdej dawnej religii obok demonów i różnego rodzaju stworów, występowały zwierzęta posiadające nadprzyrodzone moce. Pewnie niewielu z Was wie, ale nasz słowiański bóg Perun, odpowiednik greckiego Zeusa, potrafił przybrać postać niedźwiedzia, przez co te zwierzęta były uważane za niezwykłe. W końcu nie wiadomo, czy spotkany w lesie miś to zwykły futrzak, czy może sam bóg, choć nieco kudłaty. Z kolei koty, a zwłaszcza czarne kocury, były kojarzone z pupilkami czarownic i do dziś w zabobonach pozostało, że jeśli na swojej drodze spotkamy czarnego kota, to w jakiś magiczny sposób przyniesie nam pecha.
W Japonii również wierzono, że wybrane zwierzęta mogą posiadać nadprzyrodzone zdolności bądź być wysłannikami bogów, jak np. 善狐 (zenko), dobre, białe lisy, słudzy bóstwa ryżu i płodności - Inari.
Rzeźba zenko w świątyni Inari
Były też i mniej przyjazne lisy, czyli 狐 (kitsune), które mogły sporo narozrabiać, a nawet i zabić człowieka. Co ciekawe, potrafiły zmieniać się w dowolną osobę, dzięki czemu przenikały niepostrzeżenie do świata ludzi. Niemniej nie wszystkie opowieści o nich skupiają się jedynie na negatywnych cechach, bowiem jedna z najsłynniejszych opowieści 信太妻 (Shinodazuma) – historia „lisicy z Shinody” – opowiada tragiczne losy Kuzunohy, lisicy, która musiała opuścić swojego męża i syna, gdy ci odkryli, że nie jest człowiekiem.
Podobnie koty, które jak lisy, umiały przemienić się w człowieka, zyskały złą reputację, choć bywają też opowieści, w których odgrywają pozytywną rolę. Niemniej, do grona wspomnianych, nietypowych zwierzaków zaliczają się również tanuki. Pewnie sama nazwa większości z Was niewiele mówi. Tanuki to to sympatyczne zwierzątko ze zdjęcia poniżej, które w polskiej literaturze orientalistycznej jest nazywane kuno-psem, a po angielsku to raccoon-dog, czyli szopo-pies.
Tanuki
Być może niektórzy kojarzą jego mniej realistyczny wizerunek jaki można spotkać w całej Japonii w postaci rzeźb, figurek, maskotek i czego dusza zapragnie.
Nie wiadomo skąd wzięło się wyobrażenie, że tanuki są równie sprytne jak lisy, chętnie wyprowadzają ludzi w pole lub co gorsza, że potrafią być niebezpieczne. Spójrzcie jeszcze raz na zdjęcie powyżej i sami powiedzcie: Czy te oczy mogą kłamać?
Psoty tanuki zwykle nie są złośliwe i na ogół wyobrażano ich sobie jako pogodne i przychylne człowiekowi stworzenia, które potrafiły zmieniać się w dowolny przedmiot, jak i w ludzi. Czyli posiadały taką samą umiejętność jak opisane w mitologii koty i lisy.
W wielu miejscach w Japonii, przed domem czy w restauracjach, można spotkać figurki tanuki o charakterystycznym wyglądzie, gdzie zwierzak cechuje się: przyjaznym uśmiechem, jedną łapką uniesioną w geście zapraszania, a drugą trzymająca butelkę sake oraz potężnych, pękatym brzuchem jak i równie potężnymi ... genitaliami.
Tak jak było już wspomniane, tanuki zwykle są przedstawiane jako nieszkodliwi psotnicy, ale zdarzają się również opowieści, w których te zwierzęta zachowują się groźnie, przyjmując cechy charakteru typowe dla lisów i kotów z japońskiej mitologii. W dość znanym zbiorze bajek japońskich zostały zamieszczone dwie opowieści o niebezpiecznych wyczynach tanuki. W pierwszej, tanuki złapany przez drwala pożera w odwecie jego żonę, a drwala topi. W drugiej, postąpił podle wobec lisa i źle się to dla niego skończyło. Jednak najbardziej znana opowieść o tanuki to „Bumbuku-chagama”, czyli opowieść o "szczęśliwym kociołku". Jej dwie wersje są zawarte w "Mitologii Japonii" autorstwa Jolanty Tubielewicz, a brzmią tak:
"Duży, żelazny kocioł, wokół którego osnuta została legenda, można oglądać w świątyni Morinji w Tatebayashi.
Wejście do świątyni Morinji, Tatebayashi, prefektura Gunma.
Legenda świątynna ma dwie różne wersje. Pierwsza mówi o tym, jak pewien mnich z Morinji postawił kociołek z wodą na piecyku i czekał na swoją herbatę. Jakież było jego zdumienie, gdy nagle z kociołka wysunął się prążkowany ogon, po czym kociołek zeskoczył na podłogę i przybrał kształt tanuki. Małoduszny mnich przestraszył się i sprzedał kociołek śmieciarzowi. W nocy, kiedy śmieciarz pogrążony był we śnie, kociołek podszedł do posłania i budząc śmieciarza zaproponował mu stanowisko impresaria cyrkowego. Lubił bowiem nasz tanuki chodzić po linie. Śmieciarz zrozumiał, że posiadł rzadki skarb i w krótkim czasie został bogaczem dzięki cudownemu kociołkowi.
Rzeźba tanuki – kociołka w Morinji.
Kociołek z Morinji.
Druga wersja z Morinji datowana jest na rok 1570, kiedy opat Gesshuu zaprosił tysiąc gości na uroczystość świątynną. Miał początkowo kłopot ze znalezieniem dostatecznie dużego naczynia, , żeby przygotować gościom herbatę, ale chłopiec-posługacz imieniem Morizuru skądś przyniósł kociołek, w którym ciągle był wrzątek, chociaż wydano zeń już tysiąc filiżanek herbaty. Mnich Tennan, który przyszedł do Morinji w 1587 roku i usłyszał historię cudownego kociołka, zaczął podejrzliwie patrzeć na Morizuru, wobec czego chłopiec zbiegł. Okazało się wówczas, że był on zaangażowany do świątyni w 1426 roku, a więc przez sto sześćdziesiąt jeden lat działał jako młodociany posługacz. Morizuru był to tanuki w ludzkiej postaci i wystawili mu świątynkę na terenie Morinji.
Jeszcze inna popularna wersja ludowa przypisuje pojawienie się cudownego kociołka wdzięczności tanuki, którego ubogi staruszek wyratował z ciężkiej opresji. Tanuki zmienił się dla wybawcy w piękny brązowy kociołek i kazał się sprzedać za wygórowaną cenę. Kupcem był mnich, ale tanuki szybko uciekł ze świątyni, bo ogień przypiekł mu brzuszek (Tubielewicz, 1980:248-250)."
W rożnych rejonach Japonii podana legenda jest rożnie przedstawiana. Gdzie nie gdzie zamiast tanuki, główną postacią jest lis. Z kolei na Shikoku i Sado, gdzie nie ma lisów, można spotkać się z "opętaniem przez tanuki" (tanuki-tsuki).
Tanuki w sztuce
Tanuki pojawiały się nie tylko w opowieściach, ale też w szeroko rozumianej sztuce. I tak obok rzeźb, można było spotkać się z wizerunkami tych zwierząt na:
- Obrazach, a dokładnie drzeworytach ukiyo-e, czyli „przepływającego świata”, gdzie autor, Utagawa Kuniyoshi (epoka Edo; 1603-1868) głównie skupił się na przedstawieniu wierzenia, jakoby moszna tanuki potrafiła rozciągnąć się do wielkich rozmiarów.
- Tanuki pojawił się jako hasło encyklopedyczne już w XVII wieku. I tak np. pojawił się w wydanym w 1666 r. „Kinmōzui” ( 訓蒙図彙), co można przetłumaczyć jako „Zebrane ilustracje do pouczania nieoświeconych” autorstwa Nakamury Tekisai’a, ale magiczne zdolności tanuki zostały tam jedynie wspominane. Dokładniejszy ich opis znalazł się za to w „Wakan Sansai-zue” (和漢三才図会) - „Ilustrowana encyklopedia sino-japońska” utworzona pod redakcją Terajimy Ryōan’a, lekarza z Osaki.
„Wakan Sansai-zue”
- Netsuke, czyli miniaturowe rzeźby używane w Japonii od ok. XV w., służące do mocowania woreczka (sakiewki) do pasa kimona.
- Jako obi, czyli pas do kimona.
Tanuki w popkulturze
Wcześniejsze przykłady użycia wizerunku tanuki dotyczyły jeszcze epoki feudalnej, ale wraz z nastaniem nowoczesności Japończycy wcale nie przestali tworzyć dzieł mniejszych i większych z podobizną tego zwierzaka. I tak obecnie można spotkać się z wizerunkiem tanuki w popkulturze jako:
- Jedno w wcieleń Hello Kitty
- Postać z gry. Tu akurat mamy Super Mario 3.
- W mandze i anime, zarówno we własnej postaci, czyli np. w „Pom Poko” - anime o tanuki ze znanego studia Ghibili .
Oraz jako postać w pewien sposób nawiązująca do tanuki, np. Shukaku z „Naruto”,
Ponchi z „Shaman King”
czy Hachi z anime „Inuysha”.
- W filmie z 2005 r. „Princess Raccoon”, gdzie chińska aktorka Zhang Ziyi wcieliła się w postać Tanuki-hime, księżniczki tanuki, która zakochała się w księciu.
- Jako alternatywna wersja lalek z okazji święta dziewczynek „Hina matsuri”, które przypada na 3 marca. Wtedy właśnie wystawia się taki lalkowy dwór cesarski.
- Jako dość nietypowy zabuton, czyli japońska poduszka do siedzenia.
- Oraz wiele innych przykładów wzorów na kubkach, koszulkach, zwykłych maskotek itd.
Zestaw do herbaty.
Zestaw do sake.
Portfel
A także tanuki pilnujący porządku na różnego rodzaju znakach ostrzegawczych i informacyjnych.
Mam nadzieję, że ten krótki artykuł nieco przybliżył Wam postać kuno-psa, czyli japońskiego tanuki.
Bibliografia
Tubielewicz J., „Mitologia Japonii”, Warszawa 1980, s. 248-250.
http://en.wikipedia.org/wiki/Kuzunoha
http://hyakumonogatari.com/category/tanuki-stories/
http://www.jnto.go.jp/engpre2/location/spot/shritemp/morinji.html
(Tekst wystąpienia z II Dnia Kultury Japonii na Uniwersytecie Śląskim)
