Ja to ja

To kolejny z długaśnych postów opisujących jakieś zagadnienie z japońskiego, a nie wyczyny moich studentów, ale liczę, że uznacie ten post za interesujący ;).

Po polsku czy angielsku "ja" to zawsze "ja/I". Można ewentualnie dodać liczbę mnogą, ale nadal bez problemu możemy policzyć ilość zaimków pierwszej osoby przy pomocy palców lub nawet haka zamiast ręki. Kto zetknął się z japońskim wie, że tu już nie jest tak łatwo i mamy więcej do policzenia. Jeśli do tej pory myśleliście, że znacie wszystkie zaimki pierwszej osoby w japońskim, no bo kto nie zna watashi, atashi, boku czy ore, to teraz usiądzie grzecznie, obejmijcie ramionami kolana, zacznijcie się kołysać jakbyście mieli chorobę sierocą i powtarzajcie jak mantrę: o Boże, o Boże, o Boże.

Przed Wami garść sposobów na powiedzenie po japońsku "ja". Ale nim zasypię Was tymi wszystkimi formami, powinnam wspomnieć dlaczego tego jest aż tyle, a u nas tylko "ja". Wszystko rozchodzi się o rolę jednostki w społeczeństwie. U nas ja to ja, ja indywiduum vs cała reszta. W Japonii jest ja+cała reszta, ja jako część grupy, więc inaczej określę siebie jako "ja - facet", "ja - kobieta", "ja - wśród osób, którym należy się szacunek", "ja - wśród chamstwa i plebsu aka kumpli" itd. Muszę zaznaczyć siebie jako element w grupie, a nie po prostu indywidualny byt, stąd tyle tych wersji "ja".

No to zaczynamy zaimkowy zawrót głowy :D

1.      Zwykła forma „ja”:

·         Watakushidomo （私共）

Forma bardziej uroczysta i formalna używana w funkcji modestywnej.

私共には娘が２人います。(Watakushidomo ni wa musume ga futari imasu.) - "Mam dwie córki."

·         Watakushi  （私）

Forma bardziej uroczysta i formalna, np. używana podczas publicznych wystąpień cesarza. Ten wyraz zaczął funkcjonować, jako zaimek pierwszej osoby pod koniec średniowiecza.

あのう、私、残念ですが小用が御座いますので、この辺りで失礼致しますね。(Anō, watakushi, zannen desu ga koyō ga gozaimasu node, kono atari de shitsurei itashimasu ne.) - "Bardzo mi przykro, ale jest mała sprawa, którą muszę się zająć, dlatego muszę państwa przeprosić."

·         Watashi（私）

Forma neutralnie grzeczna, wywodząca się od słowa わたくし (watakushi). W epoce Edo forma z pominiętym „く”, czyli わたし zamiast わたくし, zaczęła być używana głównie przez kobiety. Obecnie stosują ja również mężczyźni.

私は日本人ですが、日本に住んでいません。(Watashi wa nihonjin desu ga, nihon ni sunde imasen.) - "Jestem Japończykiem, ale nie mieszkam w Japonii."

·         Boku  （僕）

Forma bardziej poufała, używana najczęściej przez mężczyzn. Do pewnego stopnia możliwe jest również jej użycie w bardziej formalnej konwersacji. W „Kojiki” Susanō określał siebie jako boku, ale w tamtym czasie boku posiadało odczyt kun'yomi: あ (a) oraz やつこ (yatsuko). Od epoki Heian zapisywano w dokumentach boku jego odczytem kunyomi - やつがら (yatsugara). Pod koniec bakufu, uczniowie ze szkoły Shōkasonjuku (松下村塾) pod wpływem Yoshidy Yōin (吉田松陰) przyczynili się do spopularyzowania odczytu onyomi czyli boku. Ten zaimek jest również używany przez kobiety w odniesieniu do drugiej osoby w relacjach matka – syn lub kobieta – mały chłopiec, gdy kobieta chce nauczyć dziecko płci męskiej poprawnego wyrażania się o sobie. Również małe dziewczynki i nastolatki - chłopczyce mówią o sobie boku.

誰も僕の意見など聞きたがらない。 (Daremo boku no iken nado kikitagaranai.) - "Nikt nie chce słuchać mojej opinii."

·         Jibun  （自分）

Dosłownie „sam”. Forma neutralna, czasem używana w funkcji modestywnej, na ogół przez mężczyzn, choć nie tylko. W serialu „Seibu keisatsu” (西部警察) Keisuke Daimon (大門圭介) grany przez aktora Tetsuyę Watariego (渡哲也) przyczynił się do popularyzacji tego zaimka w codziennej konwersacji. W przypadku zastosowania go w teście jest używany również przez kobiety, jednak nie stosuje się go w tekstach formalnych bądź biznesowych.

彼女は自分は無実だと断言した。(Kanojo wa jibun wa mujitsu da to dangen shita.) - "Oznajmiła, że jest niewinna."

2.       Pozostałe zaimki nadawcy:

·         Ore  （俺）

Forma skrajnie poufała i używana głównie przez mężczyzn. Zaimek stosowany w nieformalnej rozmowie z osobą o równym bądź niższym statusie. Wymowa ore wywodzi się od formy おのれ (onore). W epoce Kamakura był stosowany głównie jako zaimek drugiej osoby. Stopniowo zastosowanie przeszło z drugiej na pierwsza osobę, a od epoki Edo zaczął być szeroko używany zarówno przez mężczyzn jak i kobiety. Od epoki Meiji, poza rejonem Tōhoku, kobiety niemal zaprzestały używania ore, gdyż uznano go za zaimek męski. 

俺は大学生ではないが大学生より頭いい。 (Ore wa daigakusei dewa nai ga daigakusei yori atama ii.) - "Nie jestem studentem, ale jestem mądrzejszy od nich."

·         Washi  （儂）

Forma poufała, częściej używana przez mężczyzn w dojrzałym wieku. Zdarza się również użycie washi przez starsze kobiety np. w prefekturze Aichi, jednak w tym przypadku wymowa wywodzi się z opuszczenia „た”  (ta) w słowie „わたし” (watashi) stąd wymowa jest bliższa „わっし” (wasshi) niż „washi”.

儂の目もガタがきたかの。 (Washi no me mo gata ga kita ka no.) - "Czyżby moje oczy zaczęły mnie zawodzić?"

·         Atashi（私）

Forma wywodząca się od słowa „わたし” (watashi), używana przez kobiety oraz zdarza się być używana przez wykonawców rakugo (落語).

私のテクに抜かりはないわ。(Atashi no teku ni nukari wa nai wa.) - "Moja technika jest bezbłędna."

·         Wadasu （わだす）

Forma watashi wymawiana w dialekcie Tōhoku.

·         Adasu（あだす）・wasu （わす）

Formy „あたし” (atashi) oraz „わし” (washi) wymawiane w dialekcie Tōhoku.

·         Uchi  （うち）

Słowo głównie (choć nie tylko) używane w dialekcie Kansai przez kobiety i dzieci.
W liczbie mnogiej używane w odniesieniu do czyjejś grupy np. firmy.

「うちで働いてみたいかね」と山田さんが尋ねました。 ([Uchi de hataraite mitai ka ne] to Yamada san ga tazunemashita.) - "'Chciałbyś dla mnie pracować?' - zapytał pan Yamada."

·         Oira -（己等）

Forma głównie używana przez mężczyzn z prowincji. W epoce Edo stosowana przez łyse lub dopiero zaczynające karierę prostytutki.

·         Ora -（俺ら）

Forma wywodząca się od „おいら” (oira), używana na północy rejonu Kantō. Na początku epoki Shōwa premier i zarazem generał Tanaka Giichi (田中義一) pochodzący z prefektury Yamaguchi, mówił o sobie per ora.

·         Oi -（おい）・oidon (おいどん)

Forma używana przez mężczyzn z południowych rejonów Kyūshū. W codziennej konwersacji najczęściej stosowany przez młodych mężczyzn. Natomiast osoby urodzone przed II Wojną Światową, kobiety jak i mężczyźni, używają formy „おいどん”. Osoby pochodzące z Kyūshū wymawiają podobnie zaimki osobowe „おれ” (ore) i „おい” (oi). Forma oi jest również używana, jako zaimek drugiej osoby. Formy „おい！こら！” (Oi! Kora!) są używane w sytuacji konfliktu, ale jego prawdziwe znaczenie to „Ej ty, co to?” „君、これは何？”; Kimi, kore wa nani?) i zostało rozpropagowane przez policjantów z Satsumy na początku epoki Meiji.

·         Ura（うら）

Forma używana w dialektach z regionu na zachód i wschód od Tokio, obszar Hokuriku i Tōkai np. prefektura Fukui i Ishikawa. Obecnie używany wyłącznie przez mężczyzn, ale dawniej również przez kobiety.

·         Wa（わ）・wā（わー）

Forma używana przez mężczyzn i kobiety w zachodnich obszarach prefektury Aomori. W prefekturze Ehime stosowana głownie przez mężczyzn w podeszłym wieku jako zaimek pierwszej jak i drugiej osoby. Prawdopodobnie forma wywodzi się od „我” (wa) czyli chińskiego zaimka "ja".

·         Wan（ワン）・wā（ワー）Forma używana głownie przez mężczyzn z Okinawy. Osoby w podeszłym wieku oraz kobiety, w funkcji zaimka pierwszej osoby używają własnego imienia.

·         Bokuchan（ぼくちゃん）・bokuchin（ぼくちん）

Słowo stosowane głownie przez dzieci płci męskiej.

·         Orecchi （おれっち）

Forma używana przez edokko (dawni mieszkańcy Edo - Tokio). W eseju autorstwa Ishihary Shintarō (石原慎太郎) jest wspomniane, że Tokijczycy używali tego zaimka zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej, a postać „おれっち” (orecchi) wywodzi się po kolei z form „おれら” (orera) --> „おいら” (oira) --> „おれたち” (oretachi) --> „おれっち” (orecchi).

·         Oryā（おりゃあ）・bokā（ぼかぁ）・watasha（わたしゃ）・atasha（あたしゃ）・washā（わしあ）・orā（おらぁ）

Końcówki „ゃあ” oraz „ぁ” powstały ze skrócenia wymowy partykuły 「は」 np. „わたしは” (watashi wa) --> „わたしゃ” (watasha), „ぼくは” (boku wa) --> „ぼかぁ” (bokaa). Forma używana np. przez admirała Yamamoto Isoroku, czy bohaterkę mangi „Chibi Maruko-chan”.

3.       Archaizmy:

·         Atai （私）

Forma mniej formalna od „あたし” (atashi). Od epoki Meiji zaimek używany przez gejsze. W epoce Shōwa zaczęły go używać dziewczyny uchodzące za wulgarne. Praktycznie ten zaimek wyszedł z użycia po 1980 r.

私も親の面倒とか見られないですね。(Atai mo oya no mendō toka mirarenai desu ne.) -"Ja też nie mogę zaopiekować się rodzicami."

·         Wai ・ wate  （私）

Forma archaiczna, używana w dialekcie Kansai. Odczyt „わい” (wai) wywodzi się od „わし” (washi), natomiast „わて” (wate) ma swe początki w słowie „わたい” (watai). Forma „わい” (wai) była wyłącznie używana przez mężczyzn. Zaimek „あて” (ate) powstały od formy „わて” (wate) był stosowany w Kioto przez mężczyzn i kobiety w różnych wieku.

髪も上げたほうが私は好きだ。 (Kami mo ageta hō ga wate wa suki da.) - "Wolę mieć spięte włosy."

·         Wagahai   （我輩 ・ 吾輩 ・ 我が輩 ・ 吾が輩 ・ わが輩）

Forma archaiczna, literacka, poufała, używana przez mężczyzn.

私は学校で日本文学の英語訳、特に漱石の『吾輩は猫である』や『心』、芥川の『鼻』や『河童』を楽しく読んだ。(Watashi wa gakkō de nihon bungaku no eigoyaku, tokuni Sōseki „Wagahai wa neko de aru” ya „Kokoro”, Akutagawa no „Hana” ya „Kappa” o tanoshiku yonda.) - „W szkolę z radością czytałem dzieła japońskiej literatury w angielskim tłumaczeniu, zwłaszcza takie jak „Jestem kotem” i ‘Kokoro” autorstwa Sōsekiego  oraz „Nos” i „Kappy” Akutagawy.”

·         Soregashi （某）

Forma używana przez chłopców w średniowieczu, zwłaszcza w epoce walczących królestw. Początkowo jako forma modestywna, a następnie pompatyczna.

·         Chin（朕）

Forma używana przez arystokrację w starożytnych Chinach, ale została zmonopolizowana przez cesarza Qin Shi Huang. W Japonii również była stosowana jako zaimek pierwszej osoby w dekretach cesarskich oraz dokumentach urzędowych. Po II Wojnie Światowej ta forma stopniowo zanikała. Obecny cesarz w przemówieniach oraz dokumentach używa zaimka „わたくし” (watakushi). Przed wojną cesarz Shōwa w oficjalnych pismach stosował zaimek chin, w mowie potocznej „watashi, a w prywatnych rozmowach boku.

·         Maro （麻呂・麿）

W starożytnej Japonii słowo „maro” doczepiano do męskich imion np. Kakimoto no Hitomaro (柿本人麻呂). Od epoki Heian „麻呂” zaczęło funkcjonować jako zaimek pierwszej osoby używany niezależnie od płci czy pozycji społecznej. Współcześnie występuje jedynie w dziełach literackich opisujących życie dworskie. Yoshikawa Kōjirō (吉川幸次郎) w tłumaczeniu „Suikoden” (水滸伝) użył zaimka maro jako określenie stosowane przez urzędników cesarskich wyższej rangi.

·         Ware・wa （我・吾）

Forma przestarzała używana w stylu literackim, w języku potocznym brzmi poufale. Współcześnie występuje jedynie w formie pisanej, choć zachowały się określenia takie jak „わがや” (我が家; wa ga ya – „mój dom”) czy „わがくに” (我が国; wa ga kuni – „mój kraj”). W rejonie Kansai jest również stosowany jako zaimek drugiej osoby.

我思う、故に我あり。(Wa ga omou, yue ni wa ga ari.) – „Myślę, więc jestem.”

·         Yo（余・予）

W użyciu od epoki Heian. Znak „予” miał również odczyt: „われ (ware)・わ (wa)・あらかじめ (arakajime)”, natomiast „余”: „われ (ware)・わ (wa)・あまる (amaru)” jednak w dwudziestym pierwszym roku epoki Shōwa ustanowieniem dekretu nr 32 (dekret tworzący zbiór znaków zwany „Tōyō kanji” [当用漢字]) rozdzielono odczyty kolejno na znaki あまる (amaru) --> 餘 , あらかじめ (arakajime) --> 豫, われ (ware) --> 余・予. Przed II Wojną Światową był powszechnie używany, natomiast po wojnie jest stosowany przez aktorów odgrywających role daimyo w filmach lub sztukach historycznych

·         Shōsei  （小生）・Gojin （吾人）・ Gusei （愚生）

Forma modestywna, używana przez mężczyzn w różnego rodzaju pismach.

·         Asshi （私）

Forma stosowana przez mężczyzn i kobiety z gminu, wywodzi się od słowa atashi.

·         Achiki （あちき）

Forma używana przez prostytutki wywodzące się z różnych rejonów w celu ukrycia swego rodzimego dialektu, a tym samym prowincjonalnego pochodzenia.

·         Wacchi （わっち）

Słowo używane przez prostytutki, na równi z achiki i asshi. Obecnie stosowana przez kobiety i mężczyzn jedynie w dialekcie mino (美濃弁).

·         Warawa （わらわ）

Forma modestywa, używana przez kobiety. Wywodzi się od słowa „dziecko” (童 --> わらべ (warabe)・わらわ (warawa)) i oznaczało „ja niedojrzały niczym dziecko” (子供のように未熟な自分; kodomo no yō ni mijuku na jibun). Współcześnie używane przez postacie cesarzowej i królowej występujące w powieściach.

·         Sessha （拙者）

Forma modestywna, używana przez samurajów. W przypadku użycia przez mnicha buddyjskiego zapis wyglądał następująco: „拙僧”. Współcześnie występuje jedynie w literaturze.

·         Midomo （身ども）

Zaimek używany przez mężczyzn z klasy wojowników w stosunku do osób o statusie niższym bądź równych sobie.

·         Watashime・Watakushime （私め）

Sufiks „め” (me) ma za zadanie umniejszenie pozycji autora wypowiedzi względem jej odbiorców.

4.       Zaimki wykorzystywane w sytuacjach urzędowych i oficjalnych oraz w identyfikacji nadawcy bądź jego stanowiska służbowego:

·         Shōshoku（小職）・tōhō（当方）

Wyraz używany przez pracowników urzędów i instytucji.

このアンケート用紙に必要事項を書き込み、当方にお送り下さい。(Kono ankeeto yōshi ni hitsuyō jikō o kakikomi, tōhō ni ookuri kudasai.) – „Proszę wypełnić ten kwestionariusz i odesłać go do mnie.”

·         Honkan（本官）Forma stosowana w określaniu siebie przez policjantów, oficerów wojskowych, sędziów oraz urzędników państwowych np. premier Yamagata Aritomo (山縣有朋) używał wspomnianego zaimka. Obecnie ten zaimek jest praktycznie nieużywana.

本官はただ今より司令部へ向かいます。(Honkan wa tada ima yori shireibu e mukaimasu.) – „Teraz udaję się do komendatury.“

·         Honshoku（本職）Forma stosowana przez prawników, zamienna z formami „tōshoku” (当職) i „shōshoku” (小職). Zdarza się również, że jest stosowana przez policjantów. Występuje w dokumentach służbowych, zeznaniach oraz pisemnych raportach w funkcji wskazywania pierwszej osoby. Ideogram „職” w złożeniu „本職” wskazuje na pracowników służb publicznych oraz instytucji sądowniczych.

·         Henshūshi（編集子）・hissha（筆者）Zaimek używany przez edytorów (編集子)  oraz autorów (筆者) artykułów zamiast podpisu w gazecie pod artykułem lub publikacją autorską bądź redagowaną.

5.       Preferencje, zainteresowania:

·         Tōkyoku （当局）

Słowo używane w piśmie oraz rozmowie przez radiowców – amatorów.

当局は感染者を探しているので、感染と確認される人の数が増えることは承知しています。(Tōkyoku wa kansensha o sagashite iru node, kansen to kakunin sareru hito no kazu ga fueru koto wa shōchi shite imasu.) – „Wiemy, że będziemy mieć więcej potwierdzony przypadków zakażenia, ponieważ poszukujemy kolejnych zakażonych osób.”

·         Kochira  （こちら）

Zaimek osobowy używany w rozmowie telefonicznej przez osobę telefonującą. Czasem do zaimka dodawane jest również nazwisko dzwoniącego.

もしもし、こちらはマリアです。(Moshi moshi, kochira wa Maria desu.) – „Halo, tu Maria.”

Ok, to tyle. Jeśli dotrwaliście do końca to pewnie teraz w głowie Wam gra piosenka z Pokemonów: „A wszystkich 150 lub więcej jest!”. Teraz jak ktoś Wam powie, że zna wszystkie zaimki pierwszej osoby w japońskim to możecie mu spokojnie powiedzieć „weź, wylyź”.

Bibliografia:

Huszcza R., Ikushima M., Majewski J., Pietrow J., Gramatyka japońska. Podręcznik z ćwiczeniami. Tom II, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, wydanie I, Kraków 2003 r.

http://ja.wikipedia.org/wiki/日本語の一人称代名詞

http://zokugo-dict.com/01a/atai.htm

http://tangorin.com

http://ejje.weblio.jp

http://dictionary.goo.ne.jp/leaf/jn2/27297/m0u/己等/