Post bardzo katakański

Dziś postanowiłam poruszyć temat katakany, która niejednokrotnie przyprawia moich uczniów o większy ból głowy niż kanji. Nie wierzycie? To zapraszam na moje zajęcia, gdzie w momencie wystąpienia katakany w tekście (lub co gorsze na teście) za każdym razem słyszę "o mój Boże, katakana...". Kanji jest sporo, a w porównaniu do znaków kany, o wiele, wiele więcej, ale patrząc na kanji, nawet jak nie pamiętamy odczytu, to pamiętając znaczenie, jesteśmy w stanie zrozumieć tekst. Przy katakanie, zwłaszcza jakichś dłuższych nazwach lub nazwiskach, człowiek nagle się zacina i zaczyna literować starając się odgadnąć co autor miał na myśli. Tekstów, postów, komentarzy na temat kanji jest w necie mnóstwo, a ja dla odmiany chciałabym przybliżyć nieco tę francowatą, kanciastą katakanę, na którą tak wielu psioczy :).


Informacje odnośnie systemu pisma japońskiego.

W języku japońskim wyróżniamy trzy systemy pisma – dwa morariusze, które również często bywają określane mianem sylabariuszy: hiragana i katakana oraz znaki pochodzenia chińskiego, zwane kanji.

Sylabariusze można porównać do naszego alfabetu ponieważ znak jest zapisem dźwięku i w przeciwieństwie do kanji nie niesie ze sobą znaczenia semantycznego. Jednak, w przeciwieństwie do alfabetu łacińskiego, jeden znak morariusza oznacza jedną morę. Wszystkie sylaby w języku japońskim są sylabami otwartymi, tzn. zakończonymi samogłoską. Jedyny wyjątek w zbiorze znaków hiragany i katakany, który determinuje użycie określenia „morariusze” to mora ‘n’ (hiragana - ん; katakana – ン), która określana jest nosową, dźwięczną,  półsamogłoską (Huszcza, 2003).

Obydwa sylabariusze zawierają po 46 znaków. Za ich pomocą oraz przy użyciu symboli udźwięczniania i ubezdźwięczniania, zwanych znakami diakrytycznymi, można zapisać wszystkie dźwięki języka japońskiego. Sposób ich odczytu jest jednakowy, różnią się zaś pochodzeniem oraz zakresem użycia.

Podstawowy podział systemów pisma japońskiego:

①Hiragana (平仮名・ひらがな) powstała z man’yōgany czyli znaków kanji używanych jedynie ze względu na swoje brzmienie z pominięciem znaczenia. Ponieważ do jej powstania i początkowego użycia przyczyniły się kobiety na dworze w epoce Heian (794 – 1185 n.e.) to początkowo stosowano nazwę onnade („kobieca ręka”). Hiragana używana jest do zapisu:

– Partykuł.

– Odmiennych końcówek gramatycznych czasowników i przymiotników, oraz czasowników pomocniczych. Hiragana stosowana w tym użyciu jest nazywana okuriganą.

–  Słów japońskich, dla których nie utworzono znaków kanji.

– Słów, których zwyczajowo nie zapisujemy znakami kanji, ponieważ wyszły już z użycia tj. nie wchodzą w skład zbioru shin jōyō kanji.

– Furigany, czyli małej hiragany zapisanej tuż nad kanji, która ma za zadanie pomóc w odczycie znaku. Taki zapis stosuje się m. in. w książkach dla dzieci oraz w książkach, artykułach dla dorosłych, gdzie występują znaki spoza zbioru shin jōyō kanji. 

②Katakana (片仮名・カタカナ) tak samo jak hiragana powstała z elementów kanji. Przy tworzeniu tego sylabariusza główną rolę odegrali mnisi buddyjscy, stąd pierwsza nazwa tego zbioru to otokode („męska ręka”). Katakana stosowana jest do zapisu:

– Słów pochodzenia obcego, nazw i imion zagranicznych.

– Onomatopei (nie zawsze).

– Nazw zwierząt, ale można je również zapisać hiraganą lub kanji.

– Odczytów znaków kanji (np. nazw obcojęzycznych zapisanych znakami – imiona chińskie).

–  Do podkreślenia słów w tekście (emfaza).

Podstawowe tabele kany:

Hiragana	Katakana
a       i      u      e      o あ　い　う　え　お	a       i      u      e      o ア　イ　ウ　エ　オ
ka     ki    ku    ke     ko か　き　く　け　こ	ka     ki    ku    ke     ko カ　キ　ク　ケ　コ
sa     shi   su    se      so さ　し　す　せ　そ	sa     shi   su    se      so サ　シ　ス　セ　ソ
ta     chi   tsu    te     to た　ち　つ　て　と	ta     chi   tsu    te     to タ　チ　ツ　テ　ト
na     ni    nu    ne    no な　に　ぬ　ね　の	na     ni    nu    ne    no ナ　ニ　ヌ　ネ　ノ
ha    hi     fu     he    ho は　ひ　ふ　へ　ほ	ha    hi     fu     he    ho ハ　ヒ　フ　ヘ　ホ
ma   mi    mu   me   mo ま　み　む　め　も	ma   mi    mu   me   mo マ　ミ　ム　メ　モ
ya            yu             yo や　　　ゆ　　　よ	ya            yu             yo ヤ　　　ユ　　　ヨ
ra     ri      ru    re      ro ら　り　る　れ　ろ	ra     ri      ru    re      ro ラ　リ　ル　レ　ロ
wa                           wo わ　　　　　　　を	wa                           wo ワ　　　　　　　ヲ
n ん	n ン

Tabele ze znakami diakrytycznymi:

Hiragana	Katakana
ga     gi    gu    ge     go が　ぎ　ぐ　げ　ご	ga     gi    gu    ge     go ガ　ギ　グ　ゲ　ゴ
za     ji     zu    ze      zo ざ　じ　ず　ぜ　ぞ	za     ji     zu    ze      zo ザ　ジ　ズ　ゼ　ゾ
da     ji     zu    de     do だ　ぢ　づ　で　ど	da     ji     zu    de     do ダ　ヂ　ヅ　デ　ド
ba    bi     bu     be   bo ば　び　ぶ　べ　ぼ	ba    bi     bu     be   bo バ　ビ　ブ　ベ　ボ
pa    pi     pu     pe   po ぱ　ぴ　ぷ　ぺ　ぽ	pa    pi     pu     pe   po パ　ピ　プ　ペ　ポ

Tabele z łączeniami poszczególnych znaków:

kya          kyu           kyo きゃ　   きゅ　　 きょ キャ　   キュ　　 キョ	gya          gyu           gyo ぎゃ　    ぎゅ　　 ぎょ ギャ　　ギュ　　 ギョ
sha          shu           sho しゃ　   しゅ　　 しょ シャ　   シュ　　 ショ	ja             ju              jo じゃ　    じゅ　　 じょ ジャ　　 ジュ　　ジョ
cha         chu           cho ちゃ　   ちゅ　　ちょ チャ　   チュ　　チョ
nya         nyu           nyo にゃ　   にゅ　　にょ ニャ　   ニュ　　ニョ
hya         hyu           hyo ひゃ　   ひゅ　　ひょ ヒャ　   ヒュ　　ヒョ	bya          byu           byo びゃ　    びゅ　　びょ ビャ　　ビュ　　ビョ
	pya          pyu           pyo ぴゃ　    ぴゅ　　ぴょ ピャ　　ピュ　　ピョ
mya        myu          myo みゃ　   みゅ　　みょ ミャ　   ミュ　　ミョ
rya          ryu           ryo りゃ　   りゅ　　りょ リャ　   リュ　　リョ

③Kanji (漢字)

Zbiór kanji, zwany „shin jōyō kanji”, czyli 2136 znaków, które powinien znać każdy dorosły Japończyk. Nauka całego zbioru zajmuje kilka lat, ale nie można jej zacząć zanim nie opanuje się hiragany i katakany.

            W szczątkowej formie występuje również rōmaji, czyli zapis słów japońskich z użyciem liter alfabetu łacińskiego. Z romanizacją używaną do czegoś więcej niż podpisywania nazw miejsc i linii w komunikacji miejskiej, można się czasem spotkać w reklamach, tekstach piosenek, programach telewizyjnych, czy w nazwach czasopism.

Wpływ języka angielskiego na rozwój katakany.

Wraz z pojawieniem się kontaktów handlowych i kulturowych pomiędzy Japonią i krajami europejskimi nastąpiły pewne zmiany w języku japońskim w postaci pojawienia się nowych słów określających nowe zagadnienia. Ponieważ w dotychczasowym systemie pisma brakowało znaków, których odczyt pokrywałby się z nowymi, zapożyczonymi głoskami, to nastąpiło jego rozbudowanie. Oczywiście sam proces wzbogacenia pisma nie objął kanji, które dodatkowo posiadają element znaczeniowy, ale katakanę, która w głównej mierze służy do zapisu obcych słów o etymologii poza azjatyckiej (co nie oznacza, że Japończycy nigdy nie stworzyli własnych kanji, bo takie też są).

            Sam proces modernizacji katakany nieprzerwanie trwa aż do dnia dzisiejszego ponieważ język jest żywym tworem, a nowe pojęcia, nawet jeśli nie są zwykłymi zapożyczeniami, a tworami japońskimi o angielskiej etymologii, mogą posiadać głoski nowe, dotąd nie używane w języku japońskim. Stąd też ciągłe uzupełnianie istniejącej już tabeli katakany.

            Poniżej znajduje się tabela uzupełniona o nowe 42 znaki. Porównując ją do tabeli podstawowej można zauważyć, że nie są to znaki całkowicie innowacyjne a jedynie złożenia już istniejących z dodanymi znakami diakrytycznymi゙ oraz゚ bądź ze znaków z i bez znaków diakrytycznych z odpowiednio dobranymi samogłoskami „a, i, u, e, o” (ア・イ・ウ・エ・オ) lub semi samogłoskami „ya, yu, yo” (ヤ・ユ・ヨ).

Tabela przedstawiająca umieszczenie dodatkowych znaków wraz z ich romanizacją na tle standardowego podziału. (Stanslaw, 2004, s.86-87)

Część 1.

ø

k-

g-

s-

sh-

z-

j-

t-

ch-

d-

n-

h-

-a

ア

カ

ガ

サ

ザ

タ

ダ

ナ

ハ

-i

イ

キ

ギ

スィ si

シ

ズィ zi

ジ

ティti

チ

ディ di

ニ

ヒ

-u

ウ

ク

グ

セ

ズ

トゥ tu

ツ

ドゥ du

ヌ

フゥ hu

-e

エ

ケ

ゲ

セ

シェ she

ゼ

ジェ je

テ

チェ che

デ

ネ

ヘ

-o

オ

コ

ゴ

ソ

ゾ

ト

ド

ノ

ホ

-ya

ヤ

キャ

ギャ

シャ

ジャ

チャ

ニャ

ヒャ

-yu

ユ

キュ

ギュ

シュ

ジュ

チュ tyu

チュ

ヂュ dyu

ニュ

ヒュ

-yo

ヨ

キョ

ギョ

ショ

ジョ

チョ

ニョ

ヒョ

-wa

ワ

クァ kwa

グァ gwa

スァ swa

-wi

ウィ wi

クィ kwi

グィ gwi

スィ swi

-we

ウェ we

クェ kwe

グェ gwe

スェ swe

-wo

ウォ wo

クォ kwo

グォ gwo

Część 2.

f-

v-

p-

b-

m-

r-

ts-

y-

w-

n

-a

ファ fa

ヴァ va

パ

バ

マ

ラ

ツァ tsa

ヤ

ワ

ン

-i

フィ fi

ヴィ vi

ピ

ビ

ミ

リ

ツィ tsi

ウィ wi

-u

フ

ヴ v

プ

ブ

ム

ル

ツ

ユ

-e

フェ fe

ヴェ ve

ペ

ベ

メ

レ

ツェ tse

イェ ye

ウェ we

-o

フォ fo

ヴォ vo

ポ

ボ

モ

ロ

ツォ tso

ヨ

ヲ

-ya

ピャ

ビャ

ミャ

リャ

-yu

フュ fyu

ヴュ vyu

ピュ

ビュ

ミュ

リュ

-yo

ピョ

ビョ

ミョ

リョ

Powyższą, nową katakanę można głównie spotkać w wyrazach zapożyczonych z języka angielskiego od połowy XX wieku, imionach i nazwiskach zachodnich oraz w waseieigo ("pseudo anglicyzmach").

Okresy pojawiania się kolejnych znaków wyglądały następująco.

Tabela przedstawiająca lata powstawania dodatkowych znaków katakany w XX w. (Stanslaw, 2004, s.88)

1950~	1960~	1970~	1980~	Wczesne lata 90te	Późne lata 90te	2000~
ジェ je	シェ she	ズィ zi	ツァ tsa	イェ ye	グィ gwi	スィ si
チェ che	ヴァ va	トゥ tu	ツィ tsi	クァ kwa	グェ gwe	フゥ hu
ティ ti	ヴィ vi	ドゥ du	ツェ tse	クィ kwi	グォ gwo
ディ di	ヴ v	チュ tyu	ツォ tso	クェ kwe	スァ swa
ファ fa	ヴェ ve	ヂュ dyu	ヴュ vyu	クォ kwo	スィ swi
フィ fi	ヴォ vo	フュ fyu		グァ gwa	スェ swe
フェ fe	ウォ wo
フォ fo
ウィ wi
ウェ we

Według Stanslawa istnieje osiem powodów rozwoju katakany do formy takiej jaką mamy obecnie (Stanslaw, 2004, s.89 - 93):

1. Kontakt języka japońskiego z innym językami europejskimi.

Nie trzeba być japonistą czy znać język japoński by zauważyć, że pod względem fonetycznym różni się zasadniczo od języków europejskich. Kiedy nastąpiło otworzenie się Japonii w czasach epoki Meiji (1868 – 1912r.) nastąpił wzrost zainteresowania nauką języków obcych przez zwykłych obywateli. Już wtedy język angielski był jednym z najchętniej wybieranych języków obcych, a jego prawdziwa hegemonia nastąpiła po II wojnie światowej i śmiało można stwierdzić, że trwa do dziś.

            Pierwszą osobą, która chciała wprowadzić „nową katakanę” do codziennego użytku był Fukuzawa Yukichi, założyciel najstarszego uniwersytetu w Japonii tj. Uniwersytetu Keiō. Ponieważ jego pomysł wprowadzenia nowych znaków dostosowanych do angielskiej fonetyki przypadł na lata 1860, to jego przedsięwzięcie nie spotkało się ze zbytnim entuzjazmem i na prawdziwe zmiany trzeba było czekać niemal sto lat.

             Przeglądając jedne z pierwszych podręczników do nauki angielskiego dla Japończyków można zauważyć, że w języku japońskim brakowało głosek pozwalających choćby w przybliżeniu oddać wymowę angielskich słów, która jest o wiele bardziej złożona i skomplikowana niż wymowa japońska. Za przykład może posłużyć słowo „film/klisza”, które początkowo było zapisywane pięcioma morami フ･イ･ル･ム (fu・i・ru・mu), by następnie po pojawieniu się głoski フィ (fi) w latach pięćdziesiątych, przejść do używanego obecnie zapisu フィルム (firumu), redukując tym samym zarówno różnice w wymowie, jak i ilość mor. Należy jednak wspomnieć, że słowo フィルム (firumu) obecnie nie jest czystym zapożyczeniem, ponieważ jego znaczenie odnosi się jedynie do kliszy, w tym kliszy do aparatu, a nie filmu jako ruchomego obrazu.

2. Niewiele restrykcji.

W Japonii nie istnieje żadna instytucja, która dbałaby o czystość językową, tak jak ma to miejsce np. we Francji, gdzie do takich celów została powołana Akademia Francuska (Académie française). Jedynie rząd  wydaje wszelkie oświadczenia dotyczące języka japońskiego, ale nie istnieje żadne prawo zakazujące wprowadzania do języka japońskiego coraz to nowych zapożyczeń z języków obcych bądź pseudo zapożyczeń w postaci waseieigo.

3. Czynniki socjolingwistyczne i indywidualna kreatywność.

Ten powód związany jest z dość swobodnym podejściem do języka jaki mają przedstawiciele: zawodów artystycznych – pisarze, twórcy komiksów, copywriterzy; bądź osoby należące do młodzieżowych popkultur, które poza ubiorem wyróżniają się również pewnego rodzaju slangiem, który ma swoje odbicie również w piśmie.

4. Wpływ tabeli sylabariusza

oraz 

5.  Fonologiczne uniwersalia.

Patrząc na konstrukcję tabeli hiragany i katakany, odnosi się wrażenie, że autor niczym Mendelejew, specjalnie zostawił puste kolumny mając na uwadze, że język jako twór żywy z czasem wyewoluuje dodając nowe głoski niezbędne do zapisu nowo – powstałych słów. Przykładem może być wspomniany wcześniej „film” (フィルム), gdzie ze standardowej 'główki' フ (fu) wyewoluowała głoska フィ (fi), co pociągnęło za sobą pozostałe ファ (fa), フェ (fe) i フォ (fo) (Arakawa, 1977).

6.  Wpływ systemu romanizacji.

W Japonii używanych jest kilka systemów romanizacji języka japońskiego. Najpopularniejszym jest nihon shiki („system japoński”), natomiast w pozostałych krajach najczęściej stosuje się hebon shiki („systen Hepburna”). W przypadku wprowadzania nowego zapożyczenia następuje kwestia nie tylko zapisania go odpowiednio w każdym z systemów romanizacji, ale również w jaki sposób przyjąć jego zapis w katakanie. Czy decydować o zapisie bazując na wyglądzie oryginału, czy na jego brzmieniu.

7. Wpływ zapożyczeń ze względu na zapis oryginału – zapis „na oko”.

Podobnie jak w przypadku polskiego systemu edukacji, tak i w japońskim, język angielski jest jednym z głównych języków obcych, nauczany co najmniej od poziomu gimnazjum aż do końca liceum. Jednak Japończycy ucząc się, jak i nauczając języka angielskiego, głównie skupiają się na graficznym wyglądzie słów, czyli największą część praktycznej nauki języka zajmuje umiejętność pisania i czytania. Taki sposób nauki powoduje, że uczniowie bardziej zapamiętują zapis danego słowa, czyli zapis „na oko”, niż brzmienie. Ma to oczywisty wpływ na sposób zapisu zapożyczeń przy pomocy katakany. Przykładem mogą być następujące wyrazy:

- „News”, który po japońsku zapisuje się jako ニュース (nyuusu). W oryginalnej wymowie ostatnia spółgłoska jest wymawiana dźwięcznie, czyli jako „z”, podczas gdy zapis japoński posiada jej bezdźwięczny odpowiednik w postaci sylaby „su”.

- „Motto”, posiadający zapis モットー (mottoo), w którym wyraźnie zaznaczono podwojenie „t”, mimo że w angielskiej wymowie takiego wyraźnego podwojenia nie ma.

8. Wpływ zapożyczeń ze względu na brzmienie oryginału – zapis „na ucho”.

Zapis dla pierwszych zapożyczeń z języka angielskiego był dostosowany do brzmienia danego słowa. Przykładami mogą być słowa, które pojawiły się w języku japońskim już za czasów epoki Meiji, a są to, np:

- ストライキ (sutoraiki)  - „strajk” odnoszący się do strajku zakładów pracy. To słowo bywa mylone z ストライク (sutoraiku), który z kolei odnosi się do wyrazu „strike” używanego w grze w baseball.

- メリカン (merikan) – „Amerykanin” (American).

- スカート (sukaato) – „spódnica” (skirt)

- ミシン (mishin) – „maszyna do szycia” (sewing machine)

            Zdarza się, że dane słowo jest zapisywane jako oficjalne zapożyczenie zarówno ze względu na jego brzmienie jak i pisownię. Przykładem jest James Curtis Hepburn, twórca jednej z romanizacji, którego nazwisko standardowo zapisuje się jako ヘボン (hebon). Gdy pojawił się kolejny słynny Hepburn w osobie Katherine Hepburn i Audrey Hepburn to do wspomnianego nazwiska został dopasowany zapis ヘップバーン (hepubaan), ale twórca transkrypcji nadal pozostał hebon’em.

Pismo japońskie jest bardzo rozległym tematem i nawet o samej katakanie można pisać grube książki. Dlatego też, informacje zawarte w tym poście, pomimo jego długości, to zaledwie malutki fragment tego, co można znaleźć w innych publikacjach. 

Bibliografia:

·        Arakawa S. 1977. Kadokawa Gairaigo Jiten, dia-ni-han (Kadokawa loanworddictionary). Wydanie drugie. Tokyo: Kadokawa-shoten.

·         Huszcza R., Ikushima M., Majewski J. 2003. Gramatyka japońska. Podręcznik z ćwiczeniami. Tom I. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

·         Stanslaw J. 2004. Asian Englishes Today. Japanese English – language and culture contact. Hong Kong University Press